Class 12 ko textbook anusar revision gariyoko text

 

१. कोशी प्रदेश

भौगोलिक विशेषता (Physical Conditions):

(क) कोशी प्रदेशले नेपालको कुल क्षेत्रफलमध्ये १७.६० प्रतिशत (२५,९०५ वर्ग कि.मी) ढाकेको छ। यो प्रदेशमा हिमाली, पहाडी र तराई तीन ओटै भौगोलिक क्षेत्र रहेका छन्। यी प्रदेशअन्तर्गत नेपालमा १४ ओटा जिल्ला रहेका छन्। कोशी प्रदेशको राजधानी मोरङ जिल्लाको विराटनगर हो।

(ख) यो प्रदेशमा सगरमाथा, कञ्चनजङ्घा, ल्होत्से, मकालु, चोयुजस्ता ८ हजार मिटरभन्दा अग्ला हिमशृङ्खला रहेका छन्। सगरमाथा तथा मकालुबरुण राष्ट्रिय निकुञ्ज, कञ्चनजङ्घा संरक्षण क्षेत्र, कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्ष यहाँका मुख्य प्राकृतिक सम्पदा हुन्। सप्तकोशी, कन्काई, मेची आदि यस प्रदेशका प्रमुख जलप्रवाह हुन्।

(ग) यहाँको तराईमा समथर र मलिलो जमिन रहेको छ। पहाडी क्षेत्रको जमिन ढुङ्गार फुस्रो माटोले ढाकेको छ। हिमाली क्षेत्रको जमिन अग्ला पहाड र हिमाली शृङ्खलाद्वारा सजिएको छ।

(घ) यहाँको तराईमा गर्मी, पहाडमा न्यानो र हिमाली क्षेत्रमा चिसो हावापानी पाइन्छ। त्यसैअनुसार तराईमा उष्ण सदाबहार, पहाडमा पतझर र हिमाली क्षेत्रमा कोणधारी वन रहेको छ। असार, साउन र भदौ महिनामा प्रशस्त वर्षा हुन्छ।

जनसाङ्ख्यिक अवस्था (Demographic Condition):

• कोशी प्रदेशको कुल जनसङ्ख्या = ४९,६१,४१२ (१७.०१ प्रतिशत)
• पुरुषको कुल जनसङ्ख्या = २४,१७,३२८
• महिलाको कुल जनसङ्ख्या = २५,४४,०८४
• लैङ्गिक अनुपात = ९५.०२
• जनघनत्व (प्रति वर्ग कि.मी) = १९२ जना
• सबैभन्दा धेरै जनसङ्ख्या भएका जिल्ला = मोरङ, झापा र सुनसरी

२. मधेश प्रदेश

भौगोलिक विशेषता (Physical Conditions):

(क) मधेश प्रदेशले नेपालको कुल क्षेत्रफलमध्ये ६.५६ प्रतिशत (९, ६६१ वर्ग किमी) क्षेत्र ढाकेको छ। यो प्रदेशको सम्पूर्ण भूभाग तराई-मधेश क्षेत्रमा पर्दछ। यो प्रदेशअन्तर्गत नेपालका ८ ओटा जिल्ला रहेका छन्। मधेश प्रदेशको राजधानी धनुषा जिल्लाको जनकपुर हो।

(ख) यो प्रदेशमा पर्सा राष्ट्रिय निकुञ्ज रहेको छ। उत्तरी क्षेत्रको चुरे र भावर क्षेत्रमा बाक्लो जङ्गल रहेको छ। प्रदेशको पूर्वी सिमानामा सप्तकोशी नदी बगेको छ। यसबाहेक यहाँ बाग्मती, कमला, रातु नदीको जलप्रवाह देख्न सकिन्छ।

(ग) मधेश प्रदेशको अधिकांश जमिन समथर र मलिलो माटोले निर्माण भएको छ। यहाँको जमिन पहाडबाट बगेर आउने नदीद्वारा निर्माण भएको मानिन्छ।

(घ) यो प्रदेशमा वर्षको करिब ९ महिना प्रचण्ड गर्मी हुन्छ। पुस, माघ महिनामा चिसो बढ्छ र शीतलहर पनि चल्छ। असार, साउन र भदौ महिनामा प्रशस्त वर्षा हुन्छ। अन्य महिनामा प्रायः सुक्खा रहन्छ।

जनसाङ्ख्यिक अवस्था (Demographic Condition):

• मधेश प्रदेशको कुल जनसङ्ख्या = ६१,१४,६०० (२०.९७ प्रतिशत)
• पुरुषको कुल जनसङ्ख्या = ३०,६५,७५१
• महिलाको कुल जनसङ्ख्या = ३०,४८,८४९
• लैङ्गिक अनुपात = १००.५५
• जनघनत्व (प्रति वर्ग कि.मी.) = ६३३ जना
• पुरुषको जनसङ्ख्या बढी भएको एक मात्र प्रदेश = मधेश प्रदेश

३. बाग्मती प्रदेश

भौगोलिक विशेषता (Physical Conditions):

(क) बाग्मती प्रदेशले नेपालको कुल क्षेत्रफलमध्ये १३.७९ प्रतिशत (२०,३०० वर्ग किमी) क्षेत्र ढाकेको छ। यो प्रदेशमा नेपालका हिमाली, पहाडी र भित्री मधेशका भौगोलिक क्षेत्रहरू रहेका छन्। यस प्रदेशअन्तर्गत नेपालका १३ ओटा जिल्ला रहेका छन्। बाग्मती प्रदेशको राजधानी मकवानपुर जिल्लाको हेटौंडा हो।

(ख) यो प्रदेशमा चितवन, लाङ्टाङ तथा शिवपुरी-नागार्जुन राष्ट्रिय निकुञ्ज रहेका छन्। गौरीशङ्कर संरक्षण क्षेत्र तथा गौरीशङ्कर र लाङटाङ हिमाल पनि यसै प्रदेशका आकर्षण हुन्। यो प्रदेशको पश्चिमी सिमानामा सप्तगण्डकी (नारायणी) नदी बगेको देखिन्छ भने मध्यभागमा बाग्मती नदीको जलप्रवाह रहेको छ।

(ग) बाग्मती प्रदेशको दक्षिणी क्षेत्रमा चितवनको समथर भूमि रहेको छ। यसलाई भित्री मधेश भनेर चिनिन्छ। मध्य भागमा नेपालको राजधानी सहर रहेको काठमाडौँ उपत्यकालाई देख्न सकिन्छ। उत्तरी क्षेत्रमा भने उच्च पर्वतले ढाकेको हिमाली क्षेत्र रहेको छ।

(घ) यो प्रदेशको तराई र सिन्धुली उपत्यकामा गर्मी, पहाडमा न्यानो तथा हिमाली क्षेत्रमा चिसो हावापानी पाइन्छ। असार, साउन र भदौ महिनामा तराई र पहाडी जिल्लामा प्रशस्त वर्षा हुन्छ। हिमाली क्षेत्रमा भने हिउँदमा हिउँ पर्छ।

जनसाङ्ख्यिक अवस्था (Demographic Condition):

• बाग्मती प्रदेशको कुल जनसङ्ख्या = ६१,१६,८६६ (२०.९७ प्रतिशत)
• पुरुषको कुल जनसङ्ख्या = ३०,४८,६८४
• महिलाको कुल जनसङ्ख्या = ३०,६८,१८२
• लैङ्गिक अनुपात = ९९.३६
• जनघनत्व (प्रति वर्ग कि.मी) = ३०१ जना
• देशकै सबैभन्दा बढी जनघनत्व भएको जिल्ला = काठमाडौँ

४. गण्डकी प्रदेश

भौगोलिक विशेषता (Physical Conditions):

(क) गण्डकी प्रदेशले नेपालको कुल क्षेत्रफलमध्ये १४.६१ प्रतिशत (२१,५०४ वर्ग कि.मि) क्षेत्र ढाकेको छ। यो प्रदेशको अधिकांश भूभाग पहाडी तथा हिमाली क्षेत्रमा पर्दछ। सुस्तापूर्वको नवलपरासी भने भित्री मधेशमा पर्दछ। यस प्रदेशअन्तर्गत ११ ओटा जिल्ला रहेका छन्। गण्डकी प्रदेशको राजधानी कास्की जिल्लाको पोखरा हो।

(ख) यो प्रदेशमा अन्नपूर्ण, धौलागिरि, माछापुच्छ्रे, हिउँचुली जस्ता विश्वप्रसिद्ध हिमशृङ्खला रहेका छन्। हिमालपारि मनाङ, मुस्ताङ जस्ता सुन्दर र सुक्खा उपत्यका रहेका छन्। अन्नपूर्ण र मनास्लु संरक्षण क्षेत्र यहाँका प्राकृतिक सम्पदा हुन्।

(ग) सेती तथा कालीगण्डकी नदी, फेवा, रूपा, बेगनास, तिलिचो आदि तालहरू त्यहाँका जलसम्पदा हुन्।

(घ) पोखरा नेपालको सबैभन्दा बढी वर्षा हुने क्षेत्र हो। हिमालपारिका जिल्ला लगभग मरुभूमिजस्तै सुक्खा छन्। दक्षिण पूर्वबाट आउने जलवाष्पयुक्त वायुलाई अन्नपूर्ण हिम शङ्खलाले छेक्ने हुँदा म्याग्दी र मुस्ताङमा सुक्खा प्रकारको हावापानी पाइएको हो। (यहाँ 'महमुस्ताङ' भनिएकोमा 'म्याग्दी र मुस्ताङ' हुनुपर्ने देखिन्छ)

जनसाङ्ख्यिक अवस्था (Demographic Condition):

• गण्डकी प्रदेशको कुल जनसङ्ख्या = २६,६६,४६३ (९.४६ प्रतिशत)
• पुरुषको कुल जनसङ्ख्या = १२,७०,९३३
• महिलाको कुल जनसङ्ख्या = १३,९५,५३०
• लैङ्गिक अनुपात = ९१.०७
• जनघनत्व (प्रति वर्ग कि.मी.) = १७१ जना
• नेपालकै कम जनघनत्व भएका जिल्ला = मनाङ, मुस्ताङ

५. लुम्बिनी प्रदेश

भौगोलिक विशेषता (Physical Conditions):

(क) लुम्बिनी प्रदेशले नेपालको कुल क्षेत्रफलमध्ये १५.१४ प्रतिशत (२२,२८८ वर्ग कि.मि.) क्षेत्र ढाकेको छ। यो प्रदेशको लगभग आधा भाग तराई क्षेत्रमा पर्दछ भने बाँकी आधा भाग पहाडी क्षेत्रमा पर्दछ। यो प्रदेशअन्तर्गत नेपालका १२ ओटा जिल्ला रहेका छन्। लुम्बिनी प्रदेशको राजधानी देउखुरी उपत्यकाको भालुवाङमा रहेको छ।

(ख) बाँके तथा बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज यहाँका महत्त्वपूर्ण प्राकृतिक सम्पदा हुन्। तिनाऊ, बाणगङ्गा, राप्ती तथा बबई यहाँका मुख्य जलप्रवाह हुन्।

(ग) लुम्बिनी प्रदेशको तराईमा समथर मलिलो माटो रहेको छ। यहाँ वर्षको १० महिना गर्मी हुन्छ। पहाडी क्षेत्रमा नेपालको प्रसिद्ध दाङ उपत्यका रहेको छ। पहाडी क्षेत्रमा प्रायः न्यानो प्रकारको हावापानी पाइन्छ। पूर्वीरुकुम पर्वतीय क्षेत्रमा पर्दछ। यहाँको हावापानी चिसो छ।

(घ) यो प्रदेशको तराईमा उष्ण सदाबहार, पहाडी क्षेत्रमा पतझर र अग्लो पर्वतीय क्षेत्रमा कोणधारी प्रकारको वन पाइन्छ।

जनसाङ्ख्यिक अवस्था (Demographic Condition):

• लुम्बिनी प्रदेशको कुल जनसङ्ख्या = २८,४६,७९८ (१०.५६ प्रतिशत)
• पुरुषको कुल जनसङ्ख्या = १३,४४,४०८
• महिलाको कुल जनसङ्ख्या = १५,०२,३९०
• लैङ्गिक अनुपात = ८९.४९
• जनघनत्व (प्रति वर्ग कि.मी.) = १८७ जना

६. कर्णाली प्रदेश

भौगोलिक विशेषता (Physical Conditions):

(क) कर्णाली प्रदेशले नेपालको कुल क्षेत्रफलमध्ये १९.०१ प्रतिशत (२७,९८४ वर्ग कि.मी.) क्षेत्र ढाकेको छ। यो प्रदेशको अधिकांश भूभाग उच्च पहाडी र विकट हिमाली क्षेत्रमा पर्दछ। नेपालको प्रसिद्ध सिंजा उपत्यकाले यहाँको भौगोलिक सुन्दरतामा सुगन्ध भर्ने काम गरेको छ। यो प्रदेशअन्तर्गत १० ओटा जिल्ला रहेका छन्। कर्णाली प्रदेशको राजधानी सुर्खेत हो।

(ख) कर्णालीका शाखा नदीहरू यहाँका भौगोलिक क्षेत्रमा फैलिएर बगेका छन्। रारा, फोक्सुण्डो, बुलबुल आदि यहाँका आकर्षक ताल हुन्।

(ग) त्यसैगरी गौतम, गोरखा, कान्ती, कञ्जिरोबा यहाँका प्रसिद्ध पर्वतहरू हुन्। रारा तथा से-फोक्सुन्डो राष्ट्रिय निकुञ्ज यहाँका बहुमूल्य प्राकृतिक सम्पदा हुन्। (यहाँ 'गौतम' हिमालको नाम उल्लेख छ, तर यो स्थापित नाम हो कि टाइपो हो स्पष्ट छैन। गौरीशङ्कर हिमाललाई 'गौतम' भनिएको हो कि?)

(घ) यो प्रदेशको अधिकांश क्षेत्रमा चिसो र सुक्खा प्रकारको हावापानी पाइन्छ। यहाँका पहाडहरू धेरै अग्ला र भिरालो परेका छन्। यी पहाडलाई कडा चट्टानले ढाकेको देख्न सकिन्छ।

जनसाङ्ख्यिक अवस्था (Demographic Condition):

• कर्णाली प्रदेशको कुल जनसङ्ख्या = १६,८८,४१३ (६.२९ प्रतिशत)
• पुरुषको कुल जनसङ्ख्या = ८,२३,७६१
• महिलाको कुल जनसङ्ख्या = ८,६४,६५२
• लैङ्गिक अनुपात = ९५.२७
• जनघनत्व (प्रति वर्ग कि.मी.) = ६० जना
• सबैभन्दा कम जनघनत्व भएका जिल्ला = डोल्पा र हुम्ला

७. सुदूरपश्चिम प्रदेश

भौगोलिक विशेषता (Physical Conditions):

(क) सुदूरपश्चिम प्रदेशले नेपालको कुल क्षेत्रफलमध्ये १३.२८ प्रतिशत (१९, ५३९ वर्ग कि.मी) क्षेत्र ढाकेको छ। यो प्रदेशमा हिमाली, पहाडी र तराई यी तीन ओटै भौगोलिक क्षेत्र रहेका छन्। यो प्रदेशअन्तर्गत नेपालका ९ ओटा जिल्ला रहेका छन्। सुदूरपश्चिम प्रदेशको राजधानी कैलाली जिल्लाको गोदावरी हो।

(ख) यो प्रदेशमा अपी र सैपाल नामका प्रसिद्ध हिमाल रहेका छन्। खप्तड र शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा अपीनाम्पा संरक्षण क्षेत्र यहाँका बहुमूल्य प्राकृतिक सम्पदा हुन्।

(ग) यो प्रदेशको पूर्वमा कर्णाली तथा पश्चिममा महाकाली नदी बगेका छन्। रारा, सुर्मा, घोडाघोडी आदि यहाँका आकर्षक तालहरू हुन्। (यहाँ 'रारा' ताल सुदूरपश्चिममा उल्लेख छ, तर यो कर्णाली प्रदेशमा पर्दछ। यो त्रुटि हुन सक्छ।)

(घ) यो प्रदेशको तराईमा प्रायः गर्मी प्रकारको हावापानी पाइन्छ। चैत-वैशाखमा भारतको थार मरुभूमिबाट तातो हावा चल्छ। यसलाई स्थानीय भाषामा 'लु' भनिन्छ। पहाडी क्षेत्रको हावापानी न्यानो तथा हिमाली क्षेत्रमा चिसो छ। हिउँदको समयमा भूमध्यसागर तथा अरेबियन सागरबाट बहने पश्चिमी वायुले हल्का वर्षा र हिमपात गराउँछ।

जनसाङ्ख्यिक अवस्था (Demographic Condition):

• सुदूरपश्चिम प्रदेशको कुल जनसङ्ख्या = २७,१६,०६३ (१०.०९ प्रतिशत)
• पुरुषको कुल जनसङ्ख्या = १३,१२,७९६
• महिलाको कुल जनसङ्ख्या = १४,०३,२६७
• लैङ्गिक अनुपात = ९३.५५
• जनघनत्व (प्रति वर्ग कि.मी.) = १३८ जना