Class 11 First Terminal Examination few notes, and model questions

 https://drive.google.com/file/d/1JlkdIMoOD3lRqclA0GPJiCpcmKsAtvJY/view?usp=sharing

Class Ten social studies, second term basic notes for Motherland Secondary School.

Students are requested to prepare at home for upcoming examination. Please spend your time in your study. Once the new information surfaces, you will be notified. 

https://drive.google.com/file/d/1KAgsYgiblR_KuMFQiqCgvKpLftM1WG0L/view?usp=sharing

Class nine notes, second term [Note : read महŒव as महत्त्व. and ड्ड is a bullet sign]

 साइबर अपराध

१. साइबर अपराधको परिभाषा

कम्प्युटर, मोबाइल, इन्टरनेट वा अन्य डिजिटल प्रविधिको प्रयोग गरेर गरिने गैरकानुनी कार्यलाई साइबर अपराध भनिन्छ ।

२. साइबर अपराधका प्रकार

ड्ड जालसाजी (ऋथदभच ँचबगम)ः चिट्ठा परेको वा अन्य प्रलोभन देखाएर पैसा ठग्ने ।

ड्ड नक्कली कागजात बनाउनेः सरकारी वा निजी कागजात, जस्तै नक्कली प्रमाणपत्र तयार पार्ने ।

ड्ड अश्लील सामग्रीः अश्लील चित्र वा भिडियो बनाउने, वितरण गर्ने वा अरूलाई पठाउने ।

ड्ड धम्की वा तनावः गलत सन्देश पठाएर मानसिक तनाव दिने वा धम्की दिने ।

ड्ड डाटा चोरी वा क्षतिः अरूको कम्प्युटर वा प्रणालीमा क्षति पुर्याउने वा गोप्य सूचना चोरी गर्ने ।

३. साइबर अपराधका असर

ड्ड आर्थिक र मानसिक क्षतिः व्यक्तिलाई आर्थिक नोक्सानी र मानसिक तनाव हुन सक्छ ।

ड्ड सामाजिक प्रभावः समाजमा गलत सन्देश प्रवाह भई आपराधिक गतिविधि बढ्न सक्छ ।

ड्ड व्यक्तिगत विकासमा अवरोधः पीडितको सामाजिक, आर्थिक र पेसागत जीवनमा असर पुग्छ, जसले परिवारमा समस्या ल्याउन सक्छ ।

ड्ड गम्भीर मनोवैज्ञानिक असरः पीडितमा नैराश्यता, बेचैनी, कमजोर आत्मबल जस्ता समस्या विकास हुन्छ, जसले गर्दा आत्महत्यासम्मको अवस्था सिर्जना हुन सक्छ ।

४. साइबर अपराध कम गर्ने उपायहरू

ड्ड सचेतनाः आफू र अरूलाई साइबर अपराधबारे सचेत गराउने ।

ड्ड सचेत गराउने र प्रहरीलाई खवर गर्नेः यदि कोही साइबर अपराधमा संलग्न भएको थाहा पाएमा, पहिले सचेत गराउने र नमानेमा प्रहरीलाई जानकारी दिने ।

ड्ड सुरक्षित पासवर्डः मोबाइल, ल्यापटप वा अन्य उपकरणमा बलियो पासवर्ड राख्ने ।

ड्ड जानकारी र शिक्षाः साइबर अपराध अन्तर्गत पर्ने कार्यहरूका बारेमा जानकारी लिने र अरूलाई पनि दिने ।

ड्ड अनावश्यक लिङ्क र व्यक्तिः नचिनेका व्यक्तिले पठाएको लिङ्क नखोल्ने र सामाजिक सञ्जालमा नचिनेका व्यक्तिलाई साथी नबनाउने ।

सामाजिक समस्या र यसको समाधान

१. सामाजिक समस्या भनेको के हो?

समाजमा शान्ति, सुरक्षा, सद्भाव, नागरिकको कल्याण, र विकासमा बाधक बन्ने विषय, अवस्था वा व्यवहारलाई सामाजिक समस्या भनिन्छ । यसमा हेपाइ, सामाजिक विभेद, चेलीबेटी बेचबिखन, भ्रष्टाचार, बलात्कार, तस्करी आदि पर्दछन् ।

२. सामाजिक समस्या समाधानका उपायहरू

क. स्थानीय स्रोतको प्रयोगः स्थानीय क्षेत्रमा उपलब्ध साधनहरूको सही र विवेकपूर्ण प्रयोग गर्ने ।

ख. उद्यमशीलताको विकासः समाजमा उद्यमशीलता बढाएर बेरोजगारी घटाउने ।

ग. भ्रष्टाचार नियन्त्रणः युवाहरूको विशेष पहलमा भ्रष्टाचार रोक्ने ।

घ. जनचेतनाः विभिन्न सामाजिक समस्या समाधानका लागि जनचेतना फैलाउने ।

ङ. कडा कानुनः कडा कानुन बनाएर त्यसलाई प्रभावकारी रूपमा लागू गर्ने ।

३. सामाजिक सुधार

समाजमा रहेका कुरीति, कुसंस्कार, विकृति तथा अन्य सामाजिक समस्या हटाएर शान्ति, सुरक्षा, सद्भाव र मेलमिलाप बढाउनु नै सामाजिक सुधार हो ।

४. स्थानीय संघसंस्था

स्थानीय स्तरका समस्या समाधान गर्न स्थानीय जनताको संलग्नतामा बनेका संस्थाहरूलाई स्थानीय संघसंस्था भनिन्छ ।

उदाहरणः आमा समूह, बाल क्लब, युवा क्लब, महिला समूह, टोल सुधार समिति, स्थानीय स्वास्थ्य चौकी, प्रहरी चौकी आदि ।

५. आमा समूह

विवाहित महिलाहरूले समाजका समस्या समाधान गर्न बनाएको स्थानीय संस्थालाई आमा समूह भनिन्छ । यसका प्रमुख भूमिका निम्न छन् ः 

क. घरेलु हिंसा नियन्त्रणः घरेलु हिंसा भएका घरपरिवारमा गएर सम्झाई बुझाई गर्ने ।

ख. जनचेतनाः समाजमा रहेका सामाजिक विकृतिविरुद्ध जनचेतना फैलाउने ।

ग. सहयोगः दुःखमा परेका मानिसलाई आवश्यक सहयोग प्रदान गर्ने ।

घ. रोकथामः जुवातास, मदिरा सेवन, लागूऔषध दुरुपयोग जस्ता विकृतिबारे सचेत गराउने र आवश्यक परे प्रहरीमा खबर गर्ने ।

६. महिला समूह

क. तालिमः महिलाका लागि चेतनामूलक र आयआर्जनसम्बन्धी तालिम सञ्चालन गर्ने ।

ख. सशक्तिकरणः घरेलु हिंसा विरुद्ध महिलालाई जागृत र सक्षम बनाउने ।

ग. दबाब सिर्जनाः महिलामाथि हुन सक्ने विभिन्न घटना रोक्न दबाब सिर्जना गर्ने ।

घ. सामाजिक समस्या समाधानः महिलामाथि हुने विकृतिसँगै अन्य सामाजिक समस्या समाधानमा पनि काम गर्ने ।

७. युवा क्लब

क. सामाजिक विकृति नियन्त्रणः जुवा, तास, मद्यपानजस्ता नकारात्मक गतिविधि विरुद्ध जनचेतना फैलाउने ।

ख. सामाजिक गतिविधिः रक्तदान र खेलकुदजस्ता गतिविधि सञ्चालन गर्ने ।

ग. विपद् व्यवस्थापनः विपद्को समयमा आवश्यक सेवाहरू प्रदान गर्ने ।

घ. वातावरण संरक्षणः सरसफाइ, वृक्षारोपण र फोहोर व्यवस्थापनमा सहयोग गर्ने ।

८. सामाजिक समस्या समाधानमा राष्ट्रिय संस्था

नेपाल रेडक्रस, नेपाल स्काउट, माइती नेपाल, सिविन र समाज कल्याण परिषद् जस्ता संस्थाहरूले राष्ट्रिय स्तरमा सामाजिक समस्या समाधानमा योगदान पुर्याउँछन् ।

९. नेपाल रेडक्रस

परिभाषाः मानव सेवा र सामुदायिक कार्यमा संलग्न अन्तर्राष्ट्रिय संस्था ।

स्थापनाः विश्व रेडक्रसको स्थापना सन् १८६३ फेब्रुअरी ९ मा जाँ हेनरी ड्युनाले गरेका हुन् । नेपालमा यसको स्थापना वि.सं. २०२० भाद्र १९ मा भयो ।

प्रमुख कार्यहरूः

क. विपद्मा राहतः भूकम्प, बाढी, पहिरो, आगलागीजस्ता विपद्मा राहत वितरण गर्ने ।

ख. प्राथमिक उपचारः दुर्घटना र विपद्मा आपत्कालीन प्राथमिक उपचार सेवा प्रदान गर्ने ।

ग. स्वास्थ्य सेवाः एम्बुलेन्स सेवा र रक्तदान कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने ।

घ. विकासः खानेपानी विस्तार जस्ता विकास कार्यक्रममा सहयोग गर्ने ।

ङ. जनचेतनाः प्रजनन अधिकार, एच.आई.भी.÷एड्स जस्ता रोगबारे जनचेतना र सहयोग कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने ।

च. तालिमः सडक सुरक्षा र प्राथमिक उपचारजस्ता तालिम सञ्चालन गर्ने ।

१०. नेपाल स्काउट

परिचयः बेलायती नागरिक रोबर्ट बेडन पावेलद्वारा सन् १९०७ मा स्थापित संस्था ।

आदर्श वाक्यः ’सेवा गर्न तयार होऊ’

प्रमुख उद्देश्यः युवाहरूमा अनुशासन, अधिकारबारे चेतना, असल चरित्र, नेतृत्व सीप र देशभक्तिको भावना विकास गर्नु ।

स्थापनाः नेपालमा स्काउटको स्थापना वि.सं. २००९ मा भएको थियो ।

प्रमुख गतिविधिहरूः

क. उद्धारः प्राकृतिक प्रकोप र दुर्घटनामा परेका पीडितहरूको उद्धार गर्ने ।

ख. भीड नियन्त्रणः विभिन्न सभा समारोह, मन्दिर आदिमा भीड नियन्त्रण गर्न सहयोग गर्ने ।

ग. वातावरण संरक्षणः सरसफाइ, वृक्षारोपणजस्ता वातावरण संरक्षणका कार्यक्रममा सहभागी हुने ।

घ. सीप विकासः युवाहरूलाई विभिन्न सीप प्रदान गर्न तालिमका कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने ।

ङ. सामाजिक समस्या समाधानः सामाजिक समस्या समाधानका लागि सचेतनामूलक कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने ।

मौलिक अभ्यास र सामाजिक सुधार

१. सामाजिक समस्या समाधानको मौलिक अभ्यास

कुनै पनि समाजले आफ्ना सामाजिक समस्या समाधानका लागि परम्परागत रूपमा निर्माण गरेको विशेष उपायलाई मौलिक अभ्यास भनिन्छ ।

उदाहरणः गुरुङ समुदायको रोधी, नेवारको गुठी, थारुको बडघर आदि ।

२. मौलिक अभ्यासको महŒव

१. सामुदायिक सहभागिताः समस्या समाधानमा समुदायका सदस्यहरूको सहभागिता बढाउँछ ।

२. सामाजिक सम्बन्धः सामाजिक सम्बन्ध र सद्भावलाई बलियो बनाउँछ ।

३. गोपनीयताः समस्या समाजभित्रै समाधान हुने भएकाले पीडित र गल्ती गर्ने व्यक्तिको विषय बाहिर फैलिँदैन ।

४. सांस्कृतिक संरक्षणः समस्या समाधान गर्ने यो तरिका समाजको परम्परागत सम्पत्ति भएकाले यसले संस्कृतिको संरक्षणमा पनि सहयोग पुर्याउँछ ।

३. समुन्नत समाज बनाउन आवश्यक सुधार

१. गुणस्तरीय शिक्षाः समाजका हरेक सदस्यलाई गुणस्तरीय शिक्षा र रोजगारीको अवसर प्रदान गर्ने ।

२. स्वास्थ्य सेवाः गरिब तथा विकट स्थानका नागरिकको स्वास्थ्य समस्या समाधान हुने गरी स्वास्थ्य सेवा विस्तार गर्ने ।

३. लैङ्गिक समानताः लैङ्गिक विभेदको अन्त्यका लागि विभिन्न कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने ।

४. गरिबी निवारणः रोजगारीमूलक तालिमको व्यवस्था गरेर गरिबी कम गर्ने ।

५. पूर्वाधार विकासः विकासका पूर्वाधार विस्तार गरेर सामाजिक समस्या समाधानमा सहजता ल्याउने ।

६. सामाजिक सुरक्षाः एकल महिला, वृद्ध, अपाङ्ग आदिका लागि सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रम लागू गर्ने ।

७. कानुनको प्रभावकारी कार्यान्वयनः सामाजिक समस्या समाधानका लागि बनेका कानुनहरूलाई सही तरिकाले लागू गर्ने ।

४. सहभोज र सामाजिक एकता

विभिन्न जात, समुदाय र धर्मका मानिसहरूलाई एकै स्थानमा राखेर खाना खुवाउने प्रचलन नै सहभोज हो । यसले निम्न तरिकाले सामाजिक एकता कायम गर्न मद्दत गर्दछः

१. सामाजिक सम्बन्धः सामाजिक सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ र आपसी छलफलको अवसर प्रदान गर्दछ ।

२. अपनत्वको भावनाः पछि परेका मानिसहरू पनि सहभागी हुने हुँदा उनीहरूमा समाजप्रति अपनत्वको भावना विकास हुन्छ ।

३. विभेदको अन्त्यः विभिन्न जात, धर्म, समुदायका मानिस एकै ठाउँमा बसेर खाना खाँदा विभेदको अन्त्य भई सामाजिक एकता स्थापित हुन्छ ।

४. आपसी समझदारीः मानिसहरूबीच राम्रो सञ्चारको अवस्था सिर्जना भई एक–अर्कालाई सही रूपमा बुझ्न मद्दत गर्दछ ।

मौलिक हक र सुशासन

१. मौलिक हकको परिभाषा र महŒव

परिभाषाः राज्यको कानुनद्वारा देशका नागरिकलाई प्रदान गरिएका अधिकारलाई मौलिक हक भनिन्छ । यसलाई संवैधानिक हक पनि भनिन्छ किनभने यो देशको संविधानमा व्यवस्था गरिएको हुन्छ ।

महŒव ः

क. अधिकारको सुनिश्चितताः बोल्न पाउने, धर्म मान्न पाउने, सम्पत्ति राख्न पाउने जस्ता अधिकार सुनिश्चित गर्दछ । ख. समानताः समाजमा समानताको अवस्था सिर्जना गर्न विभिन्न आधारमा हुन सक्ने विभेदको अन्त्य गर्न सहयोग गर्दछ । ग. सरकारी नियन्त्रणः सरकारलाई अधिकारको गलत प्रयोग गर्नबाट रोक्छ । घ. न्यायको पहुँचः नागरिकले अन्याय भएको महसुस गरेमा अदालतबाट न्याय पाउन सक्छन् । ङ. लोकतान्त्रिक प्रक्रियामा सहभागिताः नागरिकलाई लोकतान्त्रिक प्रक्रियामा सहभागी हुन सहयोग गर्दछ । च. सामाजिक सद्भावः समाजमा शान्ति र सद्भाव कायम गर्न सहयोग गर्दछ ।

२. मानव अधिकार र मौलिक हकबीचको फरक

१. क्षेत्रः मौलिक हक कुनै एक देशको सिमानाभित्र त्यस देशका नागरिकका लागि मात्र लागू हुन्छ, तर मानव अधिकार विश्वभरका सबै मानवका लागि हो । २. स्रोतः मौलिक हक प्रत्येक देशको संविधानमा उल्लेख हुन्छ, जबकि मानव अधिकारको उल्लेख मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्र (ग्लष्खभचकब िम्भअबिचबतष्यल या ज्गmबल च्ष्नजतक) मा गरिएको छ । ३. परिवर्तनः मौलिक हक आवश्यकताअनुसार परिवर्तन, थप वा घट्न सक्छ, तर मानव अधिकार सामान्यतया परिवर्तन गर्न सकिँदैन । ४. विश्वव्यापीकरणः मानव अधिकार विश्वभर समान रूपमा लागू हुन्छ, तर मौलिक हक प्रत्येक देशअनुसार फरक हुन्छ ।

३. विद्यार्थीका लागि उपयोगी मौलिक हक ः सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हक, स्वतन्त्रताको हक, समानताको हक, सञ्चारको हक, शिक्षासम्बन्धी हक, स्वास्थ्यसम्बन्धी हक, बालबालिकाको हक, स्वच्छ वातावरणको हक

४. सुशासन

परिभाषाः राज्य संयन्त्रलाई जनमुखी बनाई जनताको अपेक्षाअनुरूप प्रभावकारी, छिटो र छरितो सेवा प्रदान गरेर सरकारको कामप्रति सुखद अनुभूति दिनु सुशासन हो ।

महत्त्व ः क. विश्वासः नागरिकको नेता र कर्मचारीप्रति विश्वास बढ्छ । ख. भ्रष्टाचार नियन्त्रणः भ्रष्टाचारको सम्भावना कम गराउँछ । ग. स्रोतको सदुपयोगः देशका साधन र स्रोतको सही प्रयोग भई विकासको गति बढ्छ । घ. जनसहभागिताः शासन व्यवस्थामा जनताको सहभागिता सुनिश्चित गर्दछ । ङ. द्वन्द्व न्यूनीकरणः समाजमा हुन सक्ने द्वन्द्व घटाएर सामाजिक सद्भाव कायम गर्दछ ।

५. सुशासनका विशेषता

क. सहभागिताः शासनमा जनताको सहभागिता हुन्छ । ख. उत्तरदायित्वः सरकार जनताप्रति उत्तरदायी हुन्छ । ग. पारदर्शिताः शासन प्रक्रियामा कुनै भेदभाव हुँदैन र यो पारदर्शी हुन्छ । घ. कानुनी शासनः शासन व्यवस्था कानुनअनुसार सञ्चालित हुन्छ । ङ. सरलताः प्रशासन व्यवस्था सरल हुन्छ र निर्णय प्रक्रियामा सरोकारवालाको सहभागिता हुन्छ । च. समावेशिताः न्यायपूर्ण समाजको निर्माणमा जोड दिन्छ । छ. भ्रष्टाचारमुक्तः शासन व्यवस्थामा भ्रष्टाचार हुँदैन । ज. कानुनको पालनाः जनता, कर्मचारी र सरकार सबैले कानुनको पालना गर्छन् ।

६. नेपालमा सुशासनका चुनौतीहरू

क. राजनीतिक अस्थिरताः राजनीतिक अस्थिरताले सुशासन लागू हुन सकेको छैन ।

ख. भ्रष्टाचारः सरकारी र कर्मचारी क्षेत्रमा भ्रष्टाचार व्याप्त छ ।

ग. कानुनको कमजोर कार्यान्वयनः कानुनहरू प्रभावकारी रूपमा लागू भएका छैनन् ।

घ. सीमित प्रशासनिक क्षमताः दक्ष जनशक्ति र स्रोतको अभाव छ ।

ङ. असक्षम सार्वजनिक सेवाः कर्मचारीतन्त्रको असक्षमता र जवाफदेहिताको अभाव छ ।

च. राजनीतिक संरक्षणः योग्यताभन्दा राजनीतिक संरक्षण र नातावादलाई प्राथमिकता दिइन्छ ।

७. नेपालमा सुशासन सिर्जना गर्ने उपायहरू

क. कानुनको शासनः कानुनहरूलाई निष्पक्ष रूपमा देशभर लागू गर्ने ।

ख. पारदर्शिता र जवाफदेहिताः प्रशासनमा पारदर्शिता र जवाफदेहिता कायम गर्ने ।

ग. जनसहभागिताः निर्णय प्रक्रिया र विकास कार्यहरूमा जनताको सहभागिता बढाउने ।

घ. सार्वजनिक सेवा प्रवाहमा सुधारः जनताले उपभोग गर्ने सेवा छिटो र भरपर्दो बनाउने ।

ङ. नागरिक शिक्षाः नागरिकलाई सुशासन र सेवा प्रवाहबारे जानकारी दिने ।

च. कर्मचारीको तालिमः समयअनुसार कर्मचारीलाई विभिन्न तालिमको व्यवस्था गर्ने ।

नेपालको धरातलीय स्वरूपको उपयोगितालाई निम्न बुँदाहरूमा स्पष्ट पार्न सकिन्छ ।

१. जलवायु नियन्त्रण

वर्षाः उत्तरी भागमा रहेका अग्ला हिमालय पर्वतहरूले बंगालको खाडीबाट आउने मनसुनी हावालाई रोकेर नेपालमा पर्याप्त वर्षा गराउँछन् ।

तापक्रमः हिमालयले उत्तरी ध्रुवबाट आउने चिसो हावालाई रोकेर नेपालमा अत्यधिक चिसो हुनबाट बचाउँछ । यसले गर्दा यहाँको हावापानी न्यानो र समशीतोष्ण रहन्छ ।

२. आर्थिक विकास

ड्ड जलस्रोतः पहाडी क्षेत्रका नदीहरू जलविद्युत उत्पादन र जलयात्राका लागि अत्यन्त महŒवपूर्ण छन् ।

ड्ड पर्यटनः हिमाल, पहाड र तराईको विविधताले पर्यटन उद्योगको विकासमा ठूलो योगदान पुर्याएको छ । हिमाल आरोहण, ट्रेकिङ र प्राकृतिक सौन्दर्यको अवलोकन प्रमुख पर्यटकीय आकर्षण हुन् ।

ड्ड कृषिः तराईको समथर भूभाग र पहाडी क्षेत्रका उर्वर जमिनमा विभिन्न किसिमका खेतीपाती गरिन्छ ।

ड्ड पशुपालनः हिमाली क्षेत्रमा पाइने विशाल घाँसे फाँटहरूले पशुपालनका लागि उपयुक्त वातावरण प्रदान गर्दछ ।

३. प्राकृतिक सिमाना

हिमालय पर्वत शृङ्खलाले नेपाललाई उत्तरी छिमेकी मुलुक तिब्बत (चीन) बाट प्राकृतिक सिमानाको रूपमा छुट्याएको छ ।

नेपालको हावापानीको प्रभावलाई तलका बुँदाहरूमा प्रस्तुत गरिएको छ ।

१. हावापानीको प्रभाव

जनजीवन र बसोबासः हावापानी अनुसार मानिसको जीवनशैली, घरको संरचना र बसोबासको व्यवस्थापन गरिएको छ । हिमाली क्षेत्रमा कम पानी पर्ने हुँदा माटो वा ढुंगाको छानो भएका र कम झ्याल भएका होचा घरहरू बनाइन्छ ।

कृषि प्रणालीः हावापानीले खेतीपातीमा प्रत्यक्ष असर गर्छ । तराईमा धान, पहाडमा कोदो, मकै र हिमाली क्षेत्रमा जौ, उवा, आलु तथा स्याउ र ओखर जस्ता फलफूलको खेती हुन्छ ।

पशुपालनः हिमाली क्षेत्रमा पशुपालनका लागि उपयुक्त हावापानी भएकाले पशुपालन व्यवसाय फस्टाएको छ ।

पोशाक र खानपिनः मानिसको लुगा र खानपिन पनि हावापानीमा निर्भर गर्छ । हिमालमा तातो र बाक्लो लुगा तथा प्रोटिनयुक्त खाना खाने चलन छ भने तराईमा पातलो लुगा लगाइन्छ र दाल–रोटी जस्ता हल्का खानेकुरा खाइन्छ ।

चाडपर्व र संस्कृतिः कृषि कार्यको समाप्तिपछि मनाइने चाडपर्वहरू पनि हावापानीको ऋतुचक्रसँग सम्बन्धित छन् ।

जैविक विविधताः हावापानीको विविधताले गर्दा वनस्पति, जीवजन्तु र कृषि प्रणालीमा समेत विविधता पाइन्छ ।

२. मनसुनी वायुः वरदान र अभिशाप

नेपालको आर्थिक तथा सामाजिक जीवनमा मनसुनी वायुको गहिरो प्रभाव छ । यसलाई वरदान र अभिशाप दुवै मानिनुका पाँच–पाँच कारण तल दिइएका छन् ।

मनसुनी वायुलाई वरदान भनिनुका कारणहरू

१. कृषिका लागि जीवनरेखाः नेपालको कृषि मनसुनमा निर्भर छ, जसले धान, मकै, गहुँ जस्ता प्रमुख बालीहरूका लागि पर्याप्त वर्षा प्रदान गर्छ ।

२. वनस्पति र जैविक विविधताको संरक्षणः मनसुनले वन, जंगल, र जैविक विविधतालाई फस्टाउन सहयोग गर्छ, जसले प्राकृतिक सन्तुलन कायम राख्न मद्दत गर्छ ।

३. जलविद्युत उत्पादनः वर्षाको पानीले नदीहरूमा पानीको मात्रा बढाउँछ, जसले जलविद्युत आयोजनाहरूका लागि आवश्यक पानीको आपूर्ति सुनिश्चित गर्छ ।

४. जलाशय र भूमिगत जल पुन भर्नेः मनसुनले खोला, नदी र तालहरूमा पानीको सतह बढाउँछ र भूमिगत जल भण्डार चभअजबचनभ गर्न मद्दत गर्छ ।

५. मौसमको सन्तुलनः यसले गर्मी मौसममा तापक्रमलाई नियन्त्रणमा राख्छ र मौसमलाई अनुकूल बनाउन सहयोग गर्छ ।

मनसुनी वायुलाई अभिशाप भनिनुका कारणहरू

१. बाढी र पहिरोः मनसुनी वर्षाका कारण पहाडी क्षेत्रमा पहिरो र तराईका समथर भूभागमा विनाशकारी बाढी आउँछ, जसले धन–जनको ठूलो क्षति गराउँछ ।

२. कृषिमा क्षतिः अतिवृष्टि (धेरै वर्षा) वा अनावृष्टि (कम वर्षा) का कारण बालीहरू नष्ट हुन्छन्, जसले किसानलाई ठूलो नोक्सानी पुर्याउँछ ।

३. भौतिक पूर्वाधारमा असरः बाढी र पहिरोले सडक, पुल, बिजुलीका पोल जस्ता भौतिक पूर्वाधारहरूमा क्षति पुर्याउँछ, जसले विकास कार्यमा अवरोध सिर्जना गर्छ ।

४. रोग र महामारीको जोखिमः वर्षायाममा पानी जम्ने र प्रदूषण बढ्ने हुँदा हैजा, डेंगु र मलेरिया जस्ता रोगहरू फैलने सम्भावना बढी हुन्छ ।

५. यातायातमा अवरोधः बाढी, पहिरो र सडकमा पानी जमेका कारण यातायात सेवा अवरुद्ध हुन्छ, जसले मानिसको दैनिकी र आर्थिक गतिविधिमा बाधा पुर्याउँछ ।

प्राकृतिक वनस्पतिको महŒवलाई निम्न बुँदाहरूमा संक्षेपमा प्रस्तुत गरिएको छः

अक्सिजन आपूर्तिः प्राकृतिक वनस्पतिले मानव जीवनका लागि अत्यावश्यक अक्सिजन उत्पादन गर्दछ, जसले श्वासप्रश्वासमा मद्दत गर्दछ ।

जैविक र पारिस्थितिक सन्तुलनः वनस्पतिले पानीका स्रोतहरूको संरक्षण गर्न, वातावरणको सन्तुलन कायम राख्न र वन्यजन्तु तथा चराचुरुङ्गीलाई बासस्थान प्रदान गर्न महŒवपूर्ण भूमिका खेल्दछ ।

आर्थिक लाभः वनस्पतिबाट प्राप्त हुने काठ, दाउरा, जडीबुटी तथा अन्य वन उत्पादनहरू बिक्री गरेर देशको राष्ट्रिय आम्दानीमा वृद्धि हुन्छ ।

पशुपालन र पर्यटनः वनजङ्गलले पशुहरूका लागि घाँस र स्याउला उपलब्ध गराउँछ । साथै, वन्यजन्तु र चराचुरुङ्गी हेर्न आउने पर्यटकहरूका कारण पर्यटन उद्योगको विकास र विस्तारमा सहयोग पुग्छ ।

वनस्पतिहरूले विभिन्न तरिकाले आर्थिक विकासमा महŒवपूर्ण भूमिका खेल्छन् । यसलाई उदाहरणसहित तल प्रस्ट पारिएको छ ।

१. प्राकृतिक स्रोत र कच्चा पदार्थको स्रोत

वनस्पतिहरू धेरै उद्योगहरूको लागि कच्चा पदार्थको प्रमुख स्रोत हुन् । काठ, जडीबुटी, रेजिन, रबर, र फलफूल उद्योगहरूले वनस्पतिमा निर्भर गर्छन् । उदाहरणका लागि, चिया, कफी, र मसलाहरू नेपालको राष्ट्रिय आम्दानीको महŒवपूर्ण हिस्सा हुन्, र यी सबै वनस्पतिको उत्पादन हुन् ।

२. पर्यटन उद्योगको विकास

वनस्पतिको विविधता र प्राकृतिक सौन्दर्यले पर्यटकहरूलाई आकर्षित गर्छ । नेपालको हिमाली, पहाडी र तराई क्षेत्रमा पाइने विभिन्न प्रकारका वनस्पतिहरूलाई हेर्न र प्राकृतिक वातावरणको अनुभव लिन धेरै पर्यटकहरू आउँछन् । यसले पर्यटन उद्योगको विकासमा सहयोग पुर्याउँछ, जसले रोजगारी सिर्जना गर्छ र विदेशी मुद्रा आर्जनमा मद्दत गर्छ ।

३. जडीबुटी र औषधीय महत्त्व

नेपालका वनहरूमा पाइने यार्सागुम्बा, पाँचऔंले, चिराइतो, र अमला जस्ता जडीबुटीहरूले औषधीय गुण बोकेका हुन्छन् । यी जडीबुटीहरूलाई प्रशोधन गरेर औषधी बनाइन्छ र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा बेचिन्छ । यसले देशको आर्थिक विकासमा ठूलो योगदान पुर्याउँछ ।

४. कृषि र खाद्यान्न उत्पादन

वनस्पतिमा आधारित कृषि नै नेपालको अर्थतन्त्रको मुख्य आधार हो । धान, मकै, गहुँ, कोदो, र विभिन्न प्रकारका तरकारी तथा फलफूलको उत्पादनले खाद्यान्न सुरक्षा सुनिश्चित गर्छ र आर्थिक क्रियाकलापलाई बढावा दिन्छ ।

नेपालको जलसम्पदाको उपयोगलाई निम्न सात बुँदामा प्रस्तुत गरिएको छ ः 

ड्ड जलविद्युत् उत्पादन ः  नेपालको तीव्र वेगका नदीहरूबाट जलविद्युत् उत्पादन गर्न सकिन्छ । उदाहरणका लागि, फर्पिङबाट ५०० किलोवाट जलविद्युत् उत्पादन गरी यसको सुरुवात भएको थियो, र अहिले माथिल्लो तामाकोसी जस्ता ठूला परियोजनाहरूबाट धेरै मात्रामा बिजुली उत्पादन भइरहेको छ ।

ड्ड सिँचाइ सुविधा ः जलसम्पदालाई कृषि क्षेत्रको विकासका लागि सिँचाइको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । त्रियुगा र मनुस्मारा नदीबाट पहिलो सिँचाइ आयोजना सुरु भएको थियो, र अहिले पनि विभिन्न ठूला र साना परियोजनाहरूबाट सिँचाइ सुविधा विस्तार गरिएको छ ।

ड्ड विदेशी मुद्रा आर्जन ः जलविद्युत् उत्पादन गरेर देशको आन्तरिक आवश्यकता पूरा गर्नुका साथै छिमेकी राष्ट्रहरूमा निर्यात गरी विदेशी मुद्रा आर्जन गर्न सकिन्छ ।

ड्ड पेयजल आपूर्ति ः जलसम्पदालाई पिउने पानी, खाना पकाउने, नुहाउने जस्ता दैनिक घरायसी कामहरूका लागि उपयोग गरिन्छ । तराईमा बोरिङ र पहाडी क्षेत्रमा लिफ्टिङ प्रविधिबाट खानेपानी परियोजनाहरू सञ्चालित छन् ।

ड्ड जलयात्रा तथा साहसिक पर्यटन ः त्रिशूली, सुनकोसी, काली गण्डकी जस्ता तीव्र प्रवाह भएका नदीहरू जलयात्रा ९च्बातष्लन० र साहसिक पर्यटनका लागि उपयुक्त छन् । यसले स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकहरूलाई आकर्षित गर्छ ।

ड्ड बहुउद्देश्यीय परियोजना ः जलसम्पदालाई एकैसाथ धेरै उद्देश्यका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ । उदाहरणका लागि, सुनकोसी मरिन बहुउद्देश्यीय आयोजनाले सिँचाइ, जलविद्युत् र खानेपानीको आवश्यकता पूरा गर्न सक्छ ।

ड्ड आन्तरिक जल यातायात ः केही नदीहरूमा आन्तरिक जल यातायात सञ्चालन गर्न सकिन्छ, जसले ढुवानी र यात्रुलाई सुविधा प्रदान गर्छ ।

१. ऐतिहासिक स्रोतको परिचय

नेपालका ऐतिहासिक, भौगोलिक, धार्मिक र सांस्कृतिक सम्पदाहरूको पहिचान र संरक्षण गर्नका लागि विभिन्न सामग्रीको अध्ययन गरिन्छ । सत्य र वास्तविक इतिहासको खोजीका लागि यी स्रोतहरूको सङ्कलन, तुलनात्मक अध्ययन र मूल्याङ्कन गर्नु आवश्यक हुन्छ ।

२. ऐतिहासिक स्रोतका प्रकार

ऐतिहासिक स्रोतलाई मुख्यतया तीन भागमा विभाजन गर्न सकिन्छः

लिखित स्रोत ः वंशावली, जीवनी, पुस्तक, लिखत, शिलापत्र, ताम्रपत्र, भोजपत्र, ताडपत्र, पाण्डुलिपि, स्वर्णपत्र, यात्रा विवरण, र इतिहासविद्हरूको अन्तर्वार्ता ।

मल्लकालमा लेखिएको ’ठ्यासफु’ पनि लिखित स्रोत हो ।

मौखिक स्रोत ः वीरगाथा, दन्त्यकथा, लोकगीत, सवाई, आख्यान, किंवदन्ती, कहावत, अर्ती उपदेश र खाँडो जगाउने मन्त्र ।

कलाकृति र ठोस वस्तु ः मूर्ति, चित्र, भवन, पुल, गुफा, मन्दिर, किल्ला, हतियार, पोसाक, गहना, भग्नावशेष र प्राचीन घाटहरू ।

३. नेपालको इतिहास अध्ययन गर्ने प्रमुख स्रोतहरू

ड्ड वंशावलीः इतिहास लेखनको सुरुवात नहुँदै वंशावलीले इतिहासको काम गरेको थियो । यसमा शासकहरूको नाम, वंश, मिति, सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक र धार्मिक घटनाको वर्णन हुन्छ । उदाहरणः गोपाल वंशावली, भाषा वंशावली ।

ड्ड अभिलेख ः धातु, काठ, ढुङ्गा, कागज, ताम्रपत्र, र भित्तामा लेखिएका घटना विवरण । यसले विगतका घटनाहरूका बारेमा ज्ञान दिन्छ ।

ड्ड मुद्रा ः प्राचीनकालमा सुन, चाँदी, तामा र माटोका मुद्रा प्रचलनमा थिए । सर्वप्रथम लिच्छवि राजा मानदेवले ’मानाङ्क’ नामक मुद्रा चलाएका थिए । मुद्राको अध्ययनले तत्कालीन शासक, अर्थतन्त्र र धार्मिक विश्वासको बारेमा जानकारी दिन्छ ।

ड्ड धार्मिक ग्रन्थ ः महाभारत, रामायण, र पुराण जस्ता ग्रन्थहरूले प्राचीन इतिहास, न्याय व्यवस्था, र रणकौशलको बारेमा जानकारी दिन्छन् ।

ड्ड विदेशीका विवरण ः विदेशी यात्रीहरूले आफ्नो यात्राको क्रममा लेखेका विवरणहरूले तत्कालीन सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक अवस्थाको जानकारी दिन्छन् । उदाहरणः चिनियाँ यात्री हुयानसाङको यात्रा विवरण ।

ड्ड सरकारी अभिलेख तथा कागजपत्र ः लालमोहर, सन्धिपत्र, आदेशपत्र, र जङ्गबहादुरले बनाएको मुलुकी ऐन (वि.सं. १९१०) जस्ता सरकारी कागजातहरूले तत्कालीन शासन व्यवस्था र नीति–नियमको बारेमा जानकारी दिन्छन् ।

ड्ड कलाकौशल ः मन्दिर, विहार, स्तूप, मूर्ति, र भवनहरूले तत्कालीन धार्मिक, सांस्कृतिक, र सामाजिक–आर्थिक अवस्थाको जानकारी दिन्छन् । उदाहरणः चाँगुनारायणको मन्दिर, पाटनको कृष्ण मन्दिर ।

ड्ड ठ्यासफु ः यो एक प्रकारको नोट वा डायरी हो जसले तत्कालीन राजा, मन्त्री, धार्मिक कार्य, र प्राकृतिक घटनाहरूको बारेमा जानकारी दिन्छ । 

४. ऐतिहासिक स्रोतको संरक्षणका उपायहरू

ड्ड इतिहासका स्रोतहरूको अभिलेखीकरण गरी राष्ट्रियकरण गर्ने ।

ड्ड चोरी हुनबाट जोगाउन आवश्यक सुरक्षाको प्रबन्ध मिलाउने ।

ड्ड विभिन्न स्थानमा प्राप्त भएका स्रोतलाई सङ्कलन गर्ने ।

ड्ड पुस्तकालय तथा सङ्ग्रहालयको निर्माण गरी संरक्षण गर्ने ।

ड्ड प्राप्त स्रोतलाई कम्प्युटरको माध्यमबाट अभिलेखीकरण गर्ने ।

ऐतिहासिक स्रोतको संरक्षणका निम्ति तपाईंले खेल्न सक्ने चार भूमिकाः

१. समुदायमा जनचेतना फैलाउनेः तपाईंले आफ्नो समुदायका मानिसहरूलाई ऐतिहासिक सम्पदाको महत्त्वबारे जानकारी दिएर तिनीहरूको संरक्षणमा सहयोग गर्न प्रेरित गर्न सक्नुहुन्छ ।

२. सफाइ तथा मर्मतसम्भारमा सहभागी हुनेः आफ्ना नजिकका ऐतिहासिक स्थलहरू जस्तै मन्दिर, गुम्बा वा पुराना भवनहरूको सफाइ र सानोतिनो मर्मतसम्भारको काममा स्वयंसेवकको रूपमा सहभागी हुन सक्नुहुन्छ ।

३. चोरी र अनाधिकृत उत्खननको जानकारी दिनेः यदि कुनै ऐतिहासिक वस्तुको चोरी वा अवैध उत्खनन भएको थाहा पाउनुभयो भने, तपाईंले तुरुन्तै सम्बन्धित सरकारी निकाय वा प्रहरीलाई खबर गर्न सक्नुहुन्छ ।

४. ऐतिहासिक सामग्रीको डिजिटलाइजेशनमा सहयोग गर्नेः पुराना कागजात, तस्बिर, वा अन्य सामग्रीलाई डिजिटल रूपमा सुरक्षित राख्ने काममा सहयोग गरेर पनि तपाईंले इतिहासको संरक्षण गर्न सक्नुहुन्छ ।